ماشین‌سازی آلمان از دیروز تا امروز(3)؛ ابزارهای سیاستی دولت آلمان برای حمایت از صنعت ماشین‌سازی
ابزارهای سیاست نوآوری
سند «استراتژی نوین فناوری‌های برتر-نوآوری برای آلمان» که برای بازۀ زمانی 2014 تا 2020 تدوین شده است، مهم‌ترین سند در زمینۀ معرفی ابزارهای سیاست نوآوری در این کشور است. راهبردهایی که در این سند می‌توان با صنعت ماشین‌سازی مرتبط دانست عبارتند از:
· سرعت‌بخشی به نوآوری در صنعت
ابزارهای متعددی برای تحقق این راهبرد وجود دارند. برای نمونه یکی از این ابزار، به‌کارگیری ظرفیت فناوری‌های کلیدی برای استفاده در صنعت است. اما روش کاربردی‌تر می‌تواند تقویت شرکت‌های کوچک و متوسط نوآور باشد. در این زمینه چند برنامه وجود دارد:
- برنامۀ مرکزی نوآوری برای شرکت‌های کوچک و متوسط (سیم ZIM):
این برنامه بر فناوری یا بخش خاصی تمرکز ندارد و عمدتاً همکاری میان شرکت‌های کوچک و متوسط و موسسه‌های تحقیقاتی را تشویق می‌کند. برنامه «سیم» بر اساس نیازمندی‌های شرکت‌های کوچک و متوسط طراحی شده و رویه‌هایی ساده و سریع دارد. همکاری‌های بین‌المللی نیز در این برنامه تشویق می‌شوند. سیم به پروژه‌های مشترک تحقیق و توسعه که با هدف توسعۀ محصولات جدید، خدمات فنی جدید و بهبود فرایندهای تولید انجام می‌شوند، گرنت می‌دهد. معیار پذیرش درخواست گرنت در این برنامه میزان نوآوری پروژه و قابلیت عرضه و فروش آن در بازار است. پروژۀ تحقیق و توسعۀ پیشنهادی می‌تواند توسط خود شرکت یا در همکاری با مؤسسات تحقیقاتی یا سایر شرکت‌ها انجام شود. یکی از نکات قابل توجه در این برنامه این است که پروژه‌هایی که در شبکه‌های همکاری انجام می‌شوند، می‌توانند برای هزینه‌های خدمات مدیریتی و سازمانی پروژه نیز درخواست گرنت کنند.
- برنامۀ پژوهش صنعتی مشترک برای شرکت‌های کوچک و متوسط (ای‌گِ‌اف IGF):
هدف این برنامه پر کردن شکاف میان تحقیقات پایه و توسعۀ صنعتی است و مرحلۀ پیش از رقابتی‌شدن را مورد توجه قرار داده است. شرکت‌های کوچک و متوسطی که واحد تحقیق و توسعه ندارند، می‌توانند از طریق حمایت‌های این برنامه با مؤسسات تحقیقاتی یا شرکت‌های بزرگ ارتباط برقرار کنند و در پروژه‌های نوآوری آن‌ها همکاری کنند. درخواست حمایت مالی در این برنامه تنها می‌تواند توسط اعضای رسمی اتحادیۀ انجمن‌های تحقیقات صنعتی آلمان ثبت شود؛ بنابراین شرکت‌ها باید طرح‌های پیشنهادی خود را به این انجمن‌ها ارائه کنند. در سال 2015 وزارت اقتصاد و انرژی آلمان بیش از 140 میلیون یورو کمک مالی به این برنامه پرداخت کرده است. نکتۀ جالب توجه در این برنامه این است که پروژه‌های بین‌بخشی (میان‌رشته‌ای) حمایت‌های ویژه‌ای دریافت می‌کنند.
- برنامه شرکت‌های کوچک و متوسط نوآور (KMU-innovativ):
برای تأمین مالی تحقیقات مرز دانش در شرکت‌های کوچک و متوسط طراحی شده و جامعۀ هدف آن شرکت‌های کوچک و متوسطی هستند که توانایی و قدرت ویژه‌ای در تحقیقات دارند. چنین شرکت‌هایی می‌توانند با حمایت‌های این برنامه وارد تحقیقات تخصصی بلندپروازانه و پیچیده و همچنین پروژه‌های بزرگ پرریسک شوند. قلمرو این برنامه، حوزه‌های فناورانه‌ای است که برای آینده آلمان اهمیت ویژه دارند. این حوزه‌ها عبارت‌اند از: زیست‌فناوری، پزشکی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، مواد، فوتونیک، فناوری تولید، کارایی منابع و حفاظت از محیط زیست، امنیت مدنی، سامانه‌های الکترونیک و حمل و نقل الکتریکی.
· ایجاد چارچوب حامی نوآوری
ابزارهای طراحی شده برای تحقق این راهبرد عبارتند از:
- تضمین تأمین کارکنان با مهارت برای مشاغل فنی و نوآوری‌محور
- تأمین مالی بهتر نوآوری‌ها
- ارتقای استانداردها و چارچوب‌های حقوقی در فضای فنی
- حفاظت کاراتر از دارایی‌های فکری
- تشویق نوآوری باز و در دسترس قرار دادن دانش جدید
- طراحی راهبردهایی برای دسترسی آزاد به منابع دانش
- طراحی قانون حق تکثیر (کپی‌رایت) به نحوی که به نیازهای آموزشی و پژوهشی نیز توجه داشته باشد
- ایجاد مشوق از طریق خرید دولتی نوآوری
ابزارهای سیاستی پشتیبانی از صنعت ماشین‌سازی
· انتشار فناوری
در دهه‌های 1970 و 1980 سیاست فناوری در صنعت ماشین‌سازی آلمان رویکرد انتشارگرا دارد. مسئله سیاستی این دوران، چگونگی فراهم کردن فناوری‌های عمومی برای بنگاه‌های کوچک‌تر است تا این بنگاه‌ها بتوانند این فناوری‌ها را با محصولات و مشتریان خاص خود تطبیق دهند.
این رویکرد که با طراحی چارچوب‌های تشویقی دنبال می‌شود، چند ویژگی کلیدی دارد. نخست اینکه دولت بیشترِبرنامه‌های خود را به جای تعامل مستقیم و دوسویه با بنگاه‌ها، از طریق سازمان‌های میانجی پیاده می‌کند. دوم آنکه دولت به جای ادغام کردن بنگاه‌های کوچک، برنامه‌های خاصی را براساس نیازمندی‌های شرکت‌های کوچک و متوسط طراحی می‌کند. سوم آنکه دولت به جای هدف‌گیری فناوری‌های خودکارسازی جدید و جذاب، مسیرهای مختلفی را برای خودکار شدن بنگاه‌ها ایجاد می‌کند.
· گرنت‌ها و ابزارهای ویژه غیرمستقیم
به طور مشخص در دهۀ 1970 وزارت فدرال پژوهش و فناوری گرنت‌هایی را در اختیار بنگاه‌های اصلی ماشین‌سازی قرار می‌دهد و کمی بعدتر مجموعۀ دیگری از ابزارهای سیاستی را با عنوان «ابزارهای ویژۀ غیرمستقیم» طراحی می‌کند. این ابزارها از آن جهت ویژه نامیده شده‌اند که منابع مالی را در اختیار تعدادی مشخص از فناوری‌های عمومی قرار می‌دهند و غیرمستقیم هستند زیرا سازمان‌های میانجی مشخصی پیاده‌سازی آن‌ها را به عهده دارند. مزیت غیرمستقیم بودن این است که دولت می‌تواند با کمک نهادهای غیردولتی بیرونی به شرکت‌های کوچک‌تری که آشنایی لازم را با فرایندهای درخواست گرنت از دولت فدرال ندارند، دسترسی پیدا کند. به علاوه، این نهادهای میانجی خود به مخزنی ارزشمند از دانش تخصصی دربارۀ مسائل پیش روی شرکت‌ها در زمینۀ تسلط بر فناوری‌های مورد نظر تبدیل می‌شوند.
برنامۀ ابزارهای ویژۀ غیرمستقیم دو ویژگی مهم دارد؛ اول اینکه برای جلوگیری از ارسال سیگنال‌های منفی به بازار، لازم است بنگاه‌ها تأمین مالی50 درصد برنامۀ پیشنهادی توسعه را به‌عهده بگیرند. دوم اینکه سقف اعطای گرنت‌ها در سطح متوسط تنظیم شده است تا مانع از تغییر شدید در طرح‌های سرمایه‌گذاری بنگاه‌ها شود. اولین دورۀ اجرای این برنامه (1979 تا 1983) به شکلی مؤثر بنگاه‌های کوچک را به استفاده از فناوری میکروالکترونیک تشویق کرد.
· خوشه‌های نوآوری
خوشه‌های نوآوری و شبکه‌های علم و صنعت داخل آن به حفظ جایگاه بین‌المللی آلمان در حوزه‌های مختلف فناوری کمک کرده است. دولت در زمینۀ توسعۀ خوشه‌های نوآوری این راهبردها را دنبال کرده است:
· ایجاد فضای رقابت برای ترغیب تعامل و تبادل دانش میان دانشگاه‌ها و شرکت‌ها
· برنامه‌های تشویق شکل‌گیری خوشه‌ها در حوزه‌های خاص فناوری
· ایجاد توانمندی‌های میان‌صنعتی و رقابت میان خوشه‌های مرز دانش
به طور مشخص برنامه‌هایی که آلمان در زمینۀ توسعۀ خوشه‌های نوآوری در حال اجرای آن‌ها است، عبارتند از:
· برنامۀ «go cluster»: این برنامه از سال 2012 شروع شده است و حدود 100 خوشۀ نوآوری از سراسر آلمان را گردهم آورده است. در این برنامه از خدمات نوآورانه پشتیبانی می‌شود و به ابداعات ارائه‌شده کمک مالی تعلق می‌گیرد.
· برنامۀ «فرانهوفر»: این برنامه از شبکۀ موسسه‌های تحقیقاتی، سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها که به ایده‌های جدید کسب‌وکار و تأسیس شرکت‌های نوپا (استارت‌آپ) منجر شود، حمایت می‌کند.
· برنامۀ بین‌المللی‌سازی خوشه‌های مرز دانش: این برنامه که برای سال‌های 2015 تا 2021 طراحی شده است، از همکاری خوشه‌های آلمانی با شبکه‌ها و مناطق نوآوری بین‌المللی پشتیبانی می‌کند. مبنای این همکاری مشارکت در پروژه‌های تحقیق و توسعه است. کمک‌های مالی دولت (تا سقف چهارمیلیون یورو) در طول پنج سال به پروژه‌هایی که بتوانند در رقابت با سایر پروژه‌ها پیروز شوند، اعطا می‌شود.
· ابزارهای سیاستی حمایت از صادرات
آلمان پنج دسته سیاست اصلی برای حمایت از تجارت و سرمایه‌گذاری خارجی دارد:
- برنامه‌های حمایت از صادرات و توسعۀ بازار:
وزارت اقتصاد و انرژی دو مسیر عمده برای حمایت از فعالیت و فروش محصولات شرکت‌ها در خارج از کشور دارد؛ نخست استفاده از ابزارهای سیاستی تسهیل‌کننده دسترسی به بازارهای خارجی و دوم حمایت از همۀ مراحل صادرات در حوزه‌های خاص. برنامه‌های نوع اول همۀ صنایع را دربرمی‌گیرد و برنامه‌های نوع دوم شامل صنایع خوش‌آتیه (مانند انرژی، فناوری‌های زیست‌محیطی، بهداشت و امنیت) می‌شود. در حال حاضر مجموعۀ گسترده‌ای از سیاست‌های حمایتی وزارت اقتصاد در قالب برنامۀ «شرکت‌های کوچک و متوسط جهانی» تجمیع شده‌اند.
- شرکت در نمایشگاه‌های تجاری خارجی:
دولت برخی هزینه‌های حضور شرکت‌ها در نمایشگاه را می‌پردازد تا شرکت‌ها بتوانند از طریق حضور در نمایشگاه بازارهای صادراتی جدیدی را شکل دهند. بدون این حمایت‌ها، حضور در نمایشگاه‌های خارجی برای بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط دشوار است. تصمیم‌گیری در مورد اینکه از کدام نمایشگاه خارجی حمایت شود در ابتدای هر سال در وزارت اقتصاد و انرژی با همکاری انجمن صنعت نمایشگاه‌های تجاری آلمان گرفته می‌شود.
- تضمین اعتبار صادرات:
دولت ادعای پرداخت وجه در خارج را بیمه می‌کند. شرکت‌ها از تضمین اعتبار صادرات برای بیمه کردن معاملات صادراتی خود در برابر ریسک‌های اقتصادی و سیاسی استفاده می‌کنند.
- تشکیل اتاق‌های دوجانبۀ صنعت و تجارت در خارج از کشور:
اتاق‌های دوجانبه و دفاتر و نمایندگی‌های خارج از کشور در بیش از 90 کشور (130 شعبه) حضور دارند تا از فعالیت شرکت‌های آلمانی در بازارهای خارجی حمایت کنند. نهاد مسئول این موضوع، سازمانی به نام «اتاق‌های تجاری آلمان در خارج از کشور (AHK)» است.
- برنامه‌های سازمان تجارت و سرمایه‌گذاری آلمان (GTAI):
سازمان تجارت و سرمایه‌گذاری آلمان مسئول امور تجاری و سرمایه‌گذاری خارجی و بازاریابی برای جذب سرمایۀ خارجی است. این سازمان اطلاعات مورد نیاز دربارۀ بازارهای جهانی و همچنین اطلاعات لازم برای تصمیم‌گیری صحیح در مورد چگونگی دسترسی به این بازارها را در اختیار شرکت‌ها قرار می‌دهد. شبکه‌ای از کارکنان سازمان در نقاط مختلف جهان مستقر شده‌اند تا این اطلاعات را گردآوری نمایند.
پیش از این، سیاست‌های حمایت از تحقیق و توسعه با سیاست‌های تشویق همکاری میان کنشگران صنعت ترکیب شد و برنامه‌هایی نیز در جهت تأمین هزینه‌های این همکاریِ تحقیق و توسعه (که میان شرکت‌های کوچک و متوسط با یکدیگر و همچنین میان شرکت‌های کوچک و متوسط با شرکت‌های بزرگ در جریان بود)، اجرا شدند. در این دوره دولت با رویکردی عمودی، به طور خاص از فناوری تولید حمایت کرد تا تحقیق و توسعه بر روی فناوری‌های نوین فراگیر شود. در این حمایت‌ها نیز نقش نهادهای واسط پررنگ بود. یکی دیگر از فعالیت‌های مهم در این دوره تقویت نیروی متخصص و سرمایه‌گذاری برای تربیت مهندسان مورد نیاز صنعت ماشین‌سازی بود.
در کنار سیاست‌های فناوری و نوآوری، دولت از ابزارهایی برای تشویق شرکت‌ها به تجارت بین‌الملل و صادرات استفاده کرد. یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای سیاستی در این زمینه حمایت از برگزاری و حضور شرکت‌ها در نمایشگاه‌های بین‌المللی بوده است. سیاست‌های این دورۀ زمانی موجب شد کیفیت و بازارگرایی در شرکت‌های ماشین‌سازی تثبیت شود. این موضوع از دلایل مهم مانایی آلمان در بازار ماشین‌سازی پس از بحران‌های جهانی اقتصاد در سال 2008 بود.
در دورۀ حال، سیاست‌ها عمدتاً رویکرد افقی به خود گرفته‌اند؛ به این معنا که نمی‌توان سیاستی مختص به صنعت ماشین‌سازی در میان سیاست‌های حمایتی دولت مشاهده کرد. لیکن در برخی حوزه‌های فناوری میان‌رشته‌ای مرتبط با صنایع ماشین‌سازی (مانند دیجیتا‌ل‌سازی صنعت، ساخت افزایشی و بهره‌وری انرژی)، سیاست‌هایی طراحی و اجرا شده است. سیاست‌های افقی گفته‌شده عمدتاً متمرکز بر توانمندسازی و ارتقای نوآوری شرکت‌های کوچک و متوسط است (مانند برنامۀ حمایت از شرکت‌های نوپای دانشگاهی EXIST). در کنار این‌ها، برنامه‌های جدیدی نیز برای تقویت خوشه‌های نوآوری و حمایت از تجارت بین‌الملل طراحی شده است.
با ما همراه باشید تا در مطلب بعدی به بررسی آن دسته از سیاست‌ها، قوانین و زیرساخت‌هایی که محرک توسعه صنعت ماشین‌سازی در آلمان هستند بپردازیم.
منبع: بررسی وضعیت صنعت ماشین‌سازی پیشرفته در کشور در حوزه‌های صنعتی منتخب (1397)؛ پژوهشکده مطالعات فناوری، اندیشکده ماشین‌سازی